Ўзбекистон фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгаши раиси ўринбосари Т.Саттаров, “Ўзбекистон Агро-ахборот инновация маркази” раҳбари М.Йўлдошевлар Беларуснинг “Ягодка” ташкилоти масъуллари билан учрашди.
Расмий учрашувда голубика маҳсулотларини етиштириш ва агротехникаси хусусида сўз борди.
–20 йилдан ошди голубика маҳсулотларини етиштириш, семинарлар ташкил этиш ҳамда голубика ўсимлигининг кўчати ва табиий чириндисини МДҲ давлатларига сотиш билан шуғулланиб келаётганимизга, –дейди Беларуснинг “Ягодка” ташкилоти раҳбари Андрей Костюков. –Ўзбекистон иқлим – шароитига мослаштирилган голубика маҳсулотларини фермер, деҳқон хўжаликлари ва “Томорқа хизмати” МЧЖларда етиштириш бўйича тарғибот ишларини бирга олиб борсак, ҳар жиҳатдан фойдали келишув бўларди.
Ўзбекистон фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгаши раиси ўринбосари Т.Саттаров голубикани Ўзбекистон ҳудудларида етиштириш ҳамда имтиёзли кредитлар асосида фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгаларига берилишида Кенгаш фаол иштирок этишини таъкидлади.
Учрашув давомида Янгийўл, Жомбой, Чироқчи ва Қува туманларида ташкил этилган ўқув, илмий-амалий марказларда голубика маҳсулотларини етиштириш борасида ҳамкорлик қилишга келишилди, деб ҳабар беради Uza.
O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi vazirligi delegatsiyasi Qishloq xo‘jaligida bilim, innovasiyalar va agroxizmatlar milliy markazi (AKIS) rahbarlari, ekspertlari bilan birgalikda Irlandiyada xizmat safarida bo‘lib keldi.
Tashrif doirasida delegatsiya aʼzolari Irlandiya Milliy botanika bog‘ida bo‘lishdi. Bog‘ hududida agrosanoat majmuasida ilmiy ishlanmalar, taʼlim va agroxizmatlar organi hisoblangan TEAGASC davlat agentligi tarkibiga kiruvchi Meva-sabzavotchilik kolleji joylashgan. Bu kollejda talabalar va qisqa muddatda taʼlim oluvchilar (5-6 oylik kurslar) mevachilik, o‘rmonchilik, gulchilik, sabzavotchilik (ochiq va himoyalangan joylarda), kartoshkachilik va qo‘ziqorin yetishtirish yo‘nalishlari bo‘yicha o‘qishadi. Kollej direktori Jon Mexlern va Teagasc agentligi taʼlim bo‘limi boshlig‘i Anna-Maria Batler tomonidan Irlandiyaning agrar yo‘nalishdagi kollejlari va Milliy botanika bog‘i bo‘yicha maʼlumot berildi.
Taʼkidlanishicha, ushbu kollejlarning aynan Milliy botanika bog‘ida joylashganligi talabalarga noyob taʼlim imkoniyatini taqdim etadi. Ushbu bog‘da 1812-yildan beri sifatli o‘qitish anʼanasi mavjud bo‘lib, talabalarni bog‘dorchilikka o‘rgatishadi. Ayni paytda barcha kurslarda 300 nafar talaba tahsil olmoqda.
O‘quv dasturi yo‘nalishlarga mos ravishda shakllantirilgan. Talabalar kollejdagi 6-darajadan keyin fermer xo‘jaliklarida faoliyat yuritishi mumkin, lekin keyingi vaqtlarda maʼmuriyat ularni 7-8 darajalarni (ushbu daraja bakalavr darajasi bilan tenglashtiriladi) olish uchun ham taʼlimni davom ettirishlarini targ‘ib qilishmoqda. Sababi ushbu darajalarni olgan bitiruvchilar Irlandiyada professional bilim va tajribaga ega mutaxassis deb tan olinadi.
Qishloq xo‘jaligi vazirligi vakillari Teagasc agentligining Bilim tarqatishda aholini qamrab olish va axborot-innovatsiyasi (KT Outreach and Innovation) bo‘limi rahbari Mark Gibson tomonidan tashkil etilgan seminarda ishtirok etishdi. Mark Gibson tinglovchilarni Teagasc faoliyatida barcha ishtirokchilarning funksional bog‘liqlik jarayoni batafsil tasvirlangan organigrammasi bilan yaqindan tanishtirdi. Seminar davomida zamonaviy uslublardan biri sifatida e-learning moduli yaratilishi va uning fermerlar bilim saviyasini oshirishdagi o‘rni alohida taʼkidlandi. Teagasc o‘z faoliyatida elektron pochta marketingi, innovatsion videolavhalarni tarqatish, ijtimoiy tarmoqlarni yuritish, vebinarlar, treninglar o‘tkazishda raqamli kommunikatsiya tizimlaridan keng foydalanib kelayotgani aytildi.
Delegatsiya aʼzolari shuningdek, Dublin universitetiga uning Qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat fanlari fakulteti bilan yaqindan tanishish maqsadida tashrif buyurishdi.
University College Dublin (USD) 1854-yilda tashkil topgan va Yevropaning yetakchi universitetlaridan biri hisoblanib, bakalavr, magistratura va PhD yo‘nalishlarida taʼlim beradi. Bu yerda innovatsion ilmiy-tadqiqotlar ham olib boriladi. Universitet nafaqat Irlandiyadagi, balki dunyodagi global muammolarni o‘rganadi, bugungi kunda taʼlim dargohida 152 mamlakatdan 37 000 dan ortiq talaba tahsil oladi.
Universitetning “2020-2024-yillar uchun kelajakka ko‘tarilish strategiyasi” ga muvofiq, USDdagi tadqiqot va innovatsiyalar spektri alohida olimlar, tadqiqot guruhlari, startap kompaniyalari hamda sanoat va boshqa hamkorlar bilan keng ko‘lamli hamkorlikni o‘z ichiga oladi.
Qishloq xo‘jaligi vazirligi xodimlari fermerlar jurnali rahbariyati bilan uchrashish uchun Ofalli hududida joylashgan Tullamor ko‘rgazmali fermer xo‘jaligiga borishdi. Har hafta 60 ming nusxada nashr etiladigan jurnalni 120 mingta fermer xo‘jaliklari doimiy kuzatib borishadi. Unda fermerlarning muammolari, olib borilayotgan ilmiy-tadqiqotlar va qishloq xo‘jaligi sohasidagi siyosiy faoliyat bo‘yicha maqolalar berib boriladi. Jurnal tomonidan ko‘rgazmali fermer xo‘jaligi tashkil etilgan bo‘lib, u chorvachilik sohasida faoliyat olib boradi. Har yili mazkur xo‘jalikdagi ishlarni mingga yaqin fermerlar kelib o‘rganib ketadi. 80 gektar maydondagi xo‘jalikda 100 boshga yaqin naslli qoramollar hamda 250 boshga yaqin qo‘ylar ko‘paytirib kelinmoqda. Ahamiyatlisi, ko‘rgazmali xo‘jalik mobil dastur orqali boshqariladi. Poda harakati, ozuqa sarfi va shu kabi maʼlumotlar ushbu mobil dasturga doimiy tarzda kiritib boriladi.
Tashrif doirasida Irlandiya fermer xo‘jaliklarining eng yirik kooperatsiyasi bo‘lgan Tirlan uyushmasi faoliyati o‘rganildi. Fermerlarga qarashli mazkur kooperativ jahon bozorida birinchi darajali muvaffaqiyatga erishgan hamda Irlandiyaning eng yirik sut mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilari qatoriga kiradi. Fermerlar boshqaradigan ushbu muassasada 11 ta qayta ishlash korxonasi, 52 ta qishloq xo‘jaligi filiali, 2 ming nafardan ortiq xodimlar mavjud hamda 2022-yili 3 mlrd yevro daromad olinishi rejalashtirgan.
Irlandiya qishloq xo‘jaligida bilim va innovatsiyalar tizimi (AKIS) hisoblangan Tegask davlat agentligining Grenj shahrida joylashgan Chorvachilik va yaylovlar ilmiy-tadqiqot markazidagi o‘rganish ishlari vazirlik delegatsiyasi aʼzolarida katta qiziqish uyg‘otdi. Ushbu ilmiy muassasa 2 ta yo‘nalish: hayvonlar va biofanlar hamda yaylovchilik bo‘yicha tadqiqotlar olib boradi. Markazda fermer xo‘jaliklari faoliyatida yuzaga kelayotgan masalalar, chorva hayvonlaridan go‘sht yetishtirish jarayonida atrof-muhitga karbon gazlarini ishlab chiqarishni kamaytirish, sifatli go‘sht yetishtirish, yuqori mahsuldor hayvonlarni ko‘paytirish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib boriladi.
Chorvachilik va yaylovlar ilmiy-tadqiqot markazining Kork shahrida joylashgan Yaylovchilik departamentiga borilganda, ilmiy xodim Maykl O Leriy departament faoliyati bo‘yicha to‘liq maʼlumot berib o‘tdi. 2013-yili izlanuvchilar tomonidan “PastureBase Ireland” (Irlandiya yaylovlar bazasi) mobil ilovasi ishlab chiqilgan bo‘lib, bugungi kunda u butun Irlandiya bo‘ylab ommaviy foydalanilmoqda. Mobil ilovaga maʼlumotlar fermer xo‘jaliklari, maslahatchilar va talabalar tomonidan kiritib boriladi hamda Tegask davlat agentligi mutaxassislari tomonidan tahlil etiladi, shuningdek, yaylovlarning umumiy hosildorlik ko‘rsatkichlari bo‘yicha ilmiy asoslangan xulosalar kiritiladi. Mazkur mobil ilova orqali fermer xo‘jaliklari o‘z yaylovlarida mavjud ozuqalar miqdori va ularning o‘sishi bo‘yicha maʼlumotlarni kuzatib borish imkoniyati mavjud.
Navbatdagi manzil Tegask davlat agentligining Kork shahrida joylashgan Oziq-ovqat tadqiqoti markazi bo‘ldi. Markaz oziq-ovqat xavfsizligi, biofan, oziq-ovqat sifati, kimyosi va texnologiyasi, sanoati kabi yo‘nalishlarda faoliyat olib boradi. Maqsadi esa oziq-ovqat korxonalarining raqobatbardoshligini oshirish, oziq-ovqat mahsulotlarini diversifikatsiya qilishni rag‘batlantirish/mahsulot portfelini kengaytirish, qo‘shilgan qiymatni oshirish, ilmiy asoslangan takliflarni taqdim etishdir.
Kork kolleji universiteti (University of College Cork) faoliyati bilan tanishuv chog‘ida professor Frank Bukliy universitet bo‘yicha batafsil maʼlumotlar berdi. Ushbu OTMning Biologiya, yer va atrof-muhit fanlari fakulteti Tegask davlat agentligi bilan o‘zaro hamkorlikda faoliyat olib boradi. Taʼlimning 70 foizi auditoriyada, 30 foizi amaliyotda o‘tkaziladi. 3-4 bosqichda talabalar fermer xo‘jaliklari, ishlab chiqarish korxonalarida amaliyot o‘taydilar. Universitet talaba va professorlari uchun Oziq-ovqat tadqiqoti markazida ilmiy izlanishlarni olib borish uchun imkoniyatlar yaratilgan.
Tashrif davomida Irlandiya qishloq xo‘jaligi sohasida maslahatlar berish bo‘yicha xususiy tizimda faoliyat olib boruvchi Qishloq xo‘jaligi konsultantlari uyushmasi rahbari Brein Karroll bilan uchrashuv bo‘lib o‘tdi. Ushbu uyushmaga 1979-yili asos solingan bo‘lib, 1981-yilda Irlandiyaning mustaqil qishloq xo‘jaligi maslahatchilari uyushmasi sifatida ro‘yxatga olingan. Uyushmaga jami 55 ming (umumiy xo‘jaliklarning 40 foiziga yaqin) fermer xo‘jaliklari aʼzo. Uning Irlandiya bo‘ylab 165 dan ortiq xizmat ofislari, 280 nafarga yaqin qishloq xo‘jaligi, 11 nafar o‘rmon xo‘jaligi bo‘yicha mutaxassislari mavjud. Uyushma turli ishlab chiqaruvchilarning mahsulotlarini reklama qilish, qishloq xo‘jaligi sohasida maslahat bilan xizmat ko‘rsatish orqali o‘zini o‘zi moliyalashtiradi.
Shu tariqa O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi vazirligi delegatsiyasi vakillarining Irlandiyaga bo‘lgan qiziqarli va hodisalaru tashriflarga boy safari nihoyasiga yetdi.
Сурхондарё вилоятининг Олтинсой туманида илк бор узум байрами ўтказилиб, унда шу ҳудудда етиштирилган узум навлари намойиш этилди.
Шунингдек, ушбу фестивалда узумни қайта ишлаш маҳсулотлари: дастурхон ва техник навлар, ҳар хил турдаги майиз (қуритилган узум), узум консентратлари, шарбатлар, шунингдек, узум виноларининг бутун ассортименти намойиш этилди.
EastFruit маълумотларига кўра, Сурхондарё вилоятидаги биринчи узум байрамини ўтказиш учун Олтинсой ҳудуди тасодифан танланмаган, бу ҳудудда узумчиликни ривожлантиришнинг ўзига хос омили ҳисобланади. Бу ҳудуд минтақадаги барча узумзорларнинг қарийб 44 фоизини ва дастурхон ва саноат узумининг умумий ҳажмининг тахминан 43 фоизини ташкил қилади. Шунингдек, вилоятдаги виночиликка ихтисослашган тўққиз корхонанинг бештаси Олтинсой туманида жойлашган.
Ўзбекистоннинг Сурхондарё вилоятидаги узумзорларнинг умумий майдони 10 минг 790 гектар бўлиб, жорий мавсумда мамлакатимизда 130 минг тоннадан ортиқ дастурхон ва саноат узумлари етиштирилди. Ишлаб чиқарилган узумнинг 70% га яқини дастурхон тоши навлари, 20% уруғсиз (майиз) ва 10% техник навлардир.
Бироқ сўнгги йилларда ишлаб чиқарувчилар Ризамат, Мерседес, Келин бармоғи, Қора гўзал ва Чарос каби юқори нарх сегментидаги стол узум навларини етиштиришга қизиқиш ортиб бормоқда.
Сурхондарё вилоятида йилига 12,5 минг тонна хомашёни қайта ишлаш қувватига эга тўққизта узумни қайта ишлаш корхонаси фаолият кўрсатмоқда.
БАА мутахассислари Оролбўйи қишлоқ хўжалигини юксалтиришга ёрдам беради
Сурхондарё вилояти узумчилари – фермер ва деҳқон хўжаликлари вакиллари, узумни қайта ишлаш корхоналари раҳбарлари, узумчилик мутахассислари иштирок этган узум байрамида иштирокчилар ўзаро тажриба алмашиб, соҳани ривожлантириш истиқболларини муҳокама қилди, шунингдек, вилоятда энотуризмни ривожлантиришга оид тақдимотлар билан яқиндан танишди.
«Хақиқий жанубий тарвуз — бу табиатнинг ўзига хос совғаси бўлиб, уни хеч қандай оддий совғалар билан аралаштириб юбормаслик керак. Уни татиб кўринг, ва Сиз фаришталар нима ейишини тушуниб оласиз».
Марк Твен
3 август куни турли мамлакатларда мазали байрам – Тарвуз куни нишонланади (Watermelon Day). Таҳлилий материални тайёрлаш учун айнан шу сана сабаб бўлди.
Ёз нафақат дам олиш вақти, балки кўп миқдорларда тарвузлардан иштиёқ билан баҳраманд бўлиш вақтидир. Ёзувчи Марк Твен тарвузни «фаришталар таоми» деб бежиз айтмаган, чунки тарвузнинг ширин мазасини ўзига сингдириб, нафақат чанқоқингизни қондира оласиз, балки турли хил таъм таассуротларини хис қиласиз. Тарвуз – ёзда мўл-кўл бўлган бир маҳсулотда мазали ва фойдали бир маҳсулотда бирлашган пайтидир. Қўпчилигимиз севимли ширинлигимизнинг ширин қизил бўлагини татиб кўришиш учун, ёзни интиқлик билан кутамиз. Бунда, тарвуз йилнинг совуқ даврлари учун ҳам, ниманидур сақлаш учун кўплаб имкониятларни беради. Тарвузлар нафақат ширали қисм, балки яхши маркетинг салоҳиятига эга бўлган кўплаб тегишли маҳсулотлар ҳамдир. «Уч тарвуз уруғи»[1] ўзбек халқ эртагида тарвуз фаровонлик ва тўкин-сочинликни олиб келади, дейилиши ажаб эмас. Шарқ халқлари йилнинг иссиқ пайтида тана ҳароратини пасайтириш учун бодринг ёки тарвуз каби сабзавотларни истеъмол қилишни билишади. Ботаник жиҳатдан мева эмас, балки бодрингга боғлиқ сабзавот бўлган тарвуз асосан сувдан иборат бўлиб, иссиқ иқлим шароитида оммабоп сув манбаи ҳисобланади.
Тарвузларнинг оммабоплиги доимий равишда юқори, шунинг учун уларнинг дунёда ишлаб чиқарилиши барқарор ўсишни кўрсатмоқда. Тарвуз етиштириш бўйича жаҳон етакчилари – Хитой (68 фоиз), Туркия ва Эрон (ҳар бири 3 фоиздан) ҳисобланади. Қувонарлиси шундаки, Ўзбекистон Республикаси бозорларга ушбу мазали полиз экинини энг йирик етказиб берувчиси бўлган доимий равишда ТОП-5 мамлакатлар қаторига киради.
Мамлакатлар бўйича тарвузларни дунё ишлаб чиқарилиши, %
Тарвузларни ишлаб чиқариш бўйича етакчи-мамлакатлар рўйҳати (List of Countries by Watermelon Production[1])
| Т/р | Мамлакатлар | Маҳсулот (тонна) |
| 1. | Хитой | 79,244,271 |
| 2. | Туркия | 3,928,892 |
| 3. | Эрон | 3,813,850 |
| 4. | Бразилия | 2,090,432 |
| 5. | Ўзбекистон | 1,976,373 |
| 6. | Жазоир | 1,877,069 |
| 7. | АҚШ | 1,823,160 |
| 8. | Россия Федерацияси | 1,757,972 |
| 9. | Миср | 1,680,994 |
| 10 | Мексика | 1,199,648 |
Hortoinfo томонидан тайёрланган маълумотларга кўра, 2021 йилда тарвузларнинг жаъми дунё экспорти 3 629,66 миллион кг ни ташкил этди, бу ўтган йили эришилган ҳажмга жуда ўхшаш. Испания 996,61 миллион килограмм билан тарвузларнинг етакчи дунё экспортчиси сифатида ўз ўрнини мустаҳкамлади, бу умумий ҳажмдан 27,46 фоизни ташкил этади. Қайд етиш жоизки, мамлакат сўнгги ўн йил ичида тарвуз экспортини 94,74 фоизга ошириб, 2012-йилда экспорт қилинган 511,77 миллион килограммдан 2021-йилда 996,61 миллион килограммга етди. 2021-йилда тарвуз экспортидан энг кўп даромад олган мамлакат ҳам Испания бўлди, яъни 469,13 миллион евро. 2021 йилда тарвузларнинг умумий дунё экспорти 1 573,6 миллион еврони ташкил этди[2].
Янги узилган тарвуз экспорт қилувчи йирик бешталик Испания, Мексика, Марокаш, Италия ва АҚШ ҳисобланади. Биргаликда ушбу мамлакатлар гуруҳи 2020 йилда барча янги узилган тарвузларнинг халқаро савдосининг 63,3 фоизини жўнатган. Бу фоиз нисбатан концентрланган бозорни кўрсатади[3].
2021-йилда Ўзбекистон дунёнинг 23 давлатига 22,7 миллион долларлик 82,9 минг тонна қовун ва тарвуз экспорт қилди[4].
Жорий йилнинг биринчи ярмида Ўзбекистон 2022-йилнинг январ-июн ойларида 16,4 миллион долларлик 67,8 минг тонна қовун ва тарвуз экспорт қилди[5].
Тарвуз шарбатини ишлаб чиқариш – хом–ашёни қайта ишлаш корхоналари учун истиқболли йўналиш
Агар сиз бутун тарвузни еб тугатолмасангиз, тарвузнинг қолган қисмини шарбат тайёрлаш учун ишлатиш тавсия этилади. Бу мевани бузилишидан олдин уни ишлатишнинг ажойиб усулидир. Бунинг учун уруғларни ва ортиқча юмшоқ қисмини фильтрдан ўтказиш учун блендер ва элак керак бўлади.
Ҳам болалар, ҳамда ва катталар завқланадиган совутувчи ичимлик – тарвуз шарбати ёзнинг энг яхши ичимликлари рейтингида осонгина биринчи ўринни эгаллайди. Кўп миқдорда сув ва инсон ҳаёти учун муҳим озуқавий моддаларга эга бўлган тарвуз шарбати барча рақобатчилардан анча ўзиб, бизнинг организмимизга тоник таъсир кўрсатади.
Тарвуз шарбати сизни кун давомида фаолликда қўллаб-қувватлайди, қон босимини назорат қилади ва терингизни намлигини сақлайди. Калий борлиги юрагингизни соғлом, тери ва сочингизни мукаммал сақлайди. Тарвуз узоқ вақтдан бери ликопин, антиоксидантни яхши манбаи сифатига эга, бу эса, тадқиқотлар юрак-қон томир хасталиклари ва саратон хавфини камайтириши мумкинлигини кўрсатди. Сўнгги вақтларда тарвуз шарбати жисмоний машқлар учун функционал ичимлик сифатида ҳам оммабопликка, эътиборга эга бўлди, чунки унинг таркибида электролитлар ва эроген таъсирга (спорт кўрсаткичларини оширади) эга бўлганлиги аниқланган кўп миқдорда цитруллин аминокислоталари мавжуд.
Тарвуз шарбатининг жозибали таъми ва соғлиқ учун фойдасига қарамай, унинг оммабоплигига тез бузиладиган хусусиятлар тўсқинлик қилади. Бугунги кунда тарвуз шарбати Ўзбекистон умумий овқатланиш каналларида фақатгина янги тайёрланган кўринишда пайдо бўлади, ва қадоқланган шаклда у пештахталарда йўқ. Шуни таъкидлаш керакки, ҳозиргача янги тайёрланган ва «шиша идиш» кўринишидаги ушбу маҳсулотга ривожланган мамлакатлардаги каби оммабопликдан узоқдир. Бу эса тадбиркорларга бозорда пионер бўлиш имкониятини беради, дейилади agronews.uz сайтида.
Айтганча, АҚШ ва Ғарбий Европада қадоқланган шаклда узоқ муддатли сақлаш муддати бўлган тарвуз шарбати оммабопликни ошириб бормоқда. Тўғри ишлов бериш услубиятида, бундай совуқ сиқиб чиқариш, ва тўғри таъми/нархида, тарвуз балки ишлаб чиқариш жараёнида яна бир хит бўлиши мумкин.
Машҳурлар ҳам бунга қизиқиш билдирмоқда. 2016 йилда жаҳон оммавий ахборот воситаларида Бейонсе WTRMLN WTR тарвуз шарбати компаниясига сармоя киритганлиги ҳақида хабарлар тарқалган эди. Бу совуқ сиқиб чиқарадиган совуқ шарбат ишлаб чиқариш бўйича америка стартапига, ҳамда умуман тарвуз шарбатига бепул реклама берди.
Якуний истеъмолчиларга бевосита таъсир қилишдан ташқари, тарвуз шарбати бир қатор ажойиб истиқболларга эга. Гап тарвуз шарбати концентрати ишлаб чиқариш ҳақида бормоқда. Тарвуз шарбати концентрати алкоголсиз ичимликлар, шарбатлар ва мевали ичимликлар, шунингдек, пирожний, ширинликлар, мурабболар, сироплар, йогуртлар ёки музқаймоқ каби ҳар қандай озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқариш учун тўғри келади. Тарвуз шарбати экстракти одатда ҳеч қандай сунъий ранг берувчиларни ёки тот берувчиларни ўз ичига олмайди. Тарвуз шарбати концентрати кўпинча ичимликлар (мева шарбатлари ва бошқа ичимликлар) ингредиенти сифатида фойдаланилади, лекин унинг ёрқин ранги туфайли турли озиқ-овқат маҳсулотларида ранг берувчи восита сифатида ҳам қўлланилиши мумкин.
Озиқ-овқат чиқиндиларини ҳажмини қисқартирамиз ва истиқболли имкониятларни амалга оширамиз
Қаттиқ маиший чиқиндилар, қоида бўйича, бизнинг уйларимизда, иш жойларида, шаҳарларнинг кўчаларида, умумий овқатланиш шохобчаларида, савдо марказларида, таълим муассасаларида ва ҳоказоларда ҳосил бўладиган ахлат ҳисобланади. Ахлат камбағал ва бой бўлади. Илмий нуқтаи назардан бу ахлатнинг морфологик таркиби деб аталади. Йилнинг даврига қараб, ахлатнинг морфологик таркиби сезиларли даражада ўзгаради, иссиқроқ даврларда органик чиқиндилар ҳажми сезиларли даражада ошади.
Озиқ-овқат чиқиндиларининг кўпайиши катта ташвиш уйғотади. Шу билан бирга, мамлакатимизда бу борада инновацион ечимлар деярли кузатилмаяпти. Гарчи ушбу сегмент муваффақиятли амалиётлардан фойдаланишга жуда муҳтож бўлса-да, деб таъкидлайди agronews.uz сайти.
2022-йилда озиқ-овқат чиқиндиларидан олинадиган маҳсулотлар бозори 52,91 миллиард АҚШ долларига баҳоланди ва прогнозга кўра, ўртача йиллик ўсиш суръати 4,6 фоизни ташкил этганда, 2032-йилга бориб 83,26 миллиард АҚШ долларига етади. Бу ҳақда Future Market Insights (FMI) консалтинг компанияси ўз ҳисоботида маълум қилди.
Жадвал. Ўзбекистоннинг шаҳарларида ахлатнинг морфологик таркиби.
Ўзбекистон Республикаси Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси маълумотларига кўра, Тошкент шаҳри аҳолиси томонидан ҳар йили 700 минг тоннадан ортиқ чиқинди ишлаб чиқаради. Чиқиндиларни бошқариш бўйича Миллий Стратегияда келтирилган маълумотларга кўра, бу рақамнинг 60 фоизи уй-жой-коммунал хўжаликларининг чиқиндиларидир[1].
“Ўзбекистон шаҳарларидаги чиқиндиларнинг морфологик таркиби” жадвалига кўра чиқиндиларнинг 30 фоиздан ортиғини озиқ-овқат чиқиндилари ташкил этади.
Ўзбекистонда ҳар йили 3 миллион тонна озиқ-овқат чиқиндилари ташланади. Жумладан, биргина Тошкент шаҳрида ҳар куни 2 тонна озиқ-овқат чиқиндилари, шундан йилига тахминан 730 тоннага яқин нон маҳсулотлари ташланади [2].
Ёз ойларида тарвуз пўстлоғи ўзи «чиқиндихона қироли» унвонини синаб кўради. Улар, албатта, ҳар қандай ахлат йиғиш пунктидаги ахлат уюмларининг доимий атрибутларидан бири ҳисобланади.
Фойдали «ёйиладиган«
Қанчалик парадоксал туюлмасин, тарвузнинг пўстлоғини ташламасликни қатъий тавсия қиламиз. Биринчидан, улар мазали. Уларни майда бўлакларга кесиб олинг ва лимон, бодринг ва майдаланган муз билан бирга блендерга жойлаштиринг. Истагингизга қараб, шакар ёки кўкатларни ҳам қўшишингиз мумкин. Натижада, стаканингизда нафақат тетиклантирувчи ичимлик, балки C, Б1, Б2 витаминларидан, каротиндан, фолий кислотаси ва пантотеник кислота коктейли ҳам ҳосил бўлади.
Кўпчилик тарвуз билан мазза қилгандан сўнг, пўстлоғи ва уруғини ташлаб юборади, ва хатто тарвуз қолдиқлари жуда фойдали бўлиши мумкин деб ўйламайдилар. Тарвуз пўстлоғи қуритилиши мумкин. Улар йилнинг бошқа пайтларида, тарвуз мавсуми тугаганда ва духовкада ёки қуёшда қуритилган пўстлоқлар узоқ вақт давомида сақланиши мумкин. Тарвуз пўстлоғидан қайнатма юрак ва буйрак касалликлари билан боғлиқ бўлган шишларни мукаммал даражада олади, ревматизмда ёрдам беради.
Олдиндан қуритилган ўсимлик хом ашёси пешоб чиқариш тизимини, шу жумладан цистит ва пиелонефритни даволашда ўзини яхши кўрсатган доривор эритма ва турли хил қайнатмаларда фаол қўлланилади.
Тарвуз пўстлоғи полиз резаворини нисбатан қалин ташқи қатлами бўлиб, ва ўзининг таркибига кўра баъзи мамлакатларда нафақат озиқ-овқат саноатида, балки даволаш мақсадларда ҳам кенг қўлланилади. Баъзи севувчилар тарвуз пўстлоғидан мураббо, мармелад ва цукатларни тайёрлашади. Айтганча, агар бизнинг мамлакатимизда бу билан фақат ҳаваскорлар шуғулланса, Жануби-Шарқий Осиё ва Ғарбий Европа мамлакатларида бу маҳсулотлар узоқ вақтдан бери саноат ишлаб чиқариши тоифасига кирган. Ва улар истеъмолчиларнинг эътирофига сазовор бўлишди. Демак, Ўзбекистоннинг тадбиркорлари тарвуз “қолдиғи”га эътибор бериб, ўзига хос мураббо ишлаб чиқаришни йўлга қўйишса, унда иқлими анча совуқроқ ҳудудларда яшовчи истеъмолчилар “қўшилган қиймати юқори бўлган маҳсулотлар”га қизиқиш уйғотишади. Ҳар бир инсон аёзли кунда ёрқин ёзни эслашни хоҳлайди. Ва ёрқин ва бой таъм фақат бунга ҳисса қўшади.
Тарвуз данагидан ёғ
Ҳар қандай пишган тарвузнинг камида битта таркибий компоненти бўлади, уни кўпчилик инсонлар озуқавий нуқтаи назаридан эътиборсиз қолдиради. Биз тарвуз данаклари ҳақида гапиряпмиз.
Тарвуз – бу фойдали моддаларнинг ҳақиқий омбори бўлиб, у чиқиндиларсиз ишлаб чиқаришни тъминлашга имкон беради. Ва уруғлар жуда кўп фойда келтириши мумкин. Тарвуз данаклари кўпинча бошқа овқатларга қўшилади, Ғарбий Африкада, масалан, уларни шўрваларга солишади. Ва Хитойда эса турли хил зираворлар билан қовурилган данаклар сотилади ва кунгабоқар уруғлари билан рақобатлашади. Дарвоқе, “Дагуа” тарвуз данагини етиштириш Ўзбекистон фермерлари учун яна бир истиқболли йўналишдир. Ва бугунги кунда Хитойнинг Ганьсу провинцияси тарвуз данакларини ишлаб чиқариш бўйича етакчи ўринни эгаллайди. Меваларда юмшоқ қисми унчалик кўп бўлмайди, чунки ҳар бир мевада 300 га яқин йирик уруғлар мавжуд. Бу ғайриоддий рангли уруғлар нафақат Хитойда, балки Таиланд, Сингапур ва Филиппинда ҳам севимли ёқимли таомдир. Тарвуз уруғларининг муҳим хусусияти шундаки, улар иссиқлик билан ишлов бериш жараёнида фойдали хусусиятларини йўқотмайди. Бу дегани, қовурилган данаклар хомлари каби озуқавий режада аҳамиятга эга бўлади.
Ҳар қандай ўсимликларнинг уруғларида ҳаётнинг давом этиши учун озуқавий моддаларининг концентрланган захираси тўпланган. Тарвуз данаги бундан мустасно эмас. Унинг ички қобиғида, сиқиб чиқариш мумкин бўлган 25% гача ёғ бўлади. Мутахассисларнинг фикрича, у ўзининг тиббий хусусиятлари бўйича бодомдан, таъми бўйича зайтундан ҳеч қандай кам эмас. Ёғ билан бирга маҳсулотнинг барча ҳам шифобахш таркиби, ҳам совуқ сиқиб чиқариш ўтади. Унинг уруғлари таркибида эса энг қимматли ўсимлик ёғининг 45% гача – кўплаб В, С, РР, А, Е гуруҳлари витаминлари, ҳам селен, цинк, калций, магний, натрий, каротин, токофероллар ва ёғли кислоталар манбаи: линоленик, олеин, пальмитик, стеарик бўлади.
Тарвуз ёғи калахари иккинчи номига эга, у маҳсулот ёрлиқларида учрайди. Тарвуз ёғи ўз хусусиятлари бўйича мева данакларидан олинадиган бодом ёғини эслатади. Тарвуз уруғидан ёғ ҳайратланарли даражада тез сўрилиши билан энг енгил ўсимлик мойларидан биридир. Асосий фарқлар эса шифобахш хусусиятлар спектрида ётади: тарвуз ёғи моддалар алмашинуви ва кислота мувозанати билан боғлиқ ҳам «умумий» муаммоларни ҳал қилади ва буйраклар ва пешоб йўллари билан боғлиқ муаммоларда профилактик ва терапевтик восита сифатида камдан-кам учрайдиган қобилиятга эга.
Ёғнинг кимёвий таркибининг асосини ёғли кислоталар ташкил этади ва уларнинг 60% линолеикдир. Бу стенокардия профилактикаси учун ва юрак-қон томир тизимини озиқлантириш учун беқиёс ҳисобланади. Бошқа органик кислоталар ҳам, қон йўлларини зарарли холестериндан тозалаб, қон босимини пасайтириб, фойдали таъсир этади. Ёғнинг витамин таркиби қандай йўл билан юборилса ҳам, бутун танага фойдали таъсир кўрсатади. Бунда тери ёшаради, яралар, шу жумладан ошқозон яраси даволанади. Ёғнинг Б, А, РР ва C гуруҳлари витаминлари билан тўйинганлиги спа-муолажалари пайтида ва салатларда ёғни шифобахш қилади. Мунтазам равишда эрталаб оч қоринга қабул қилинган бир чой қошиқ ёғ сурункали ич қотиш муаммоларини ҳал қилишга ёрдам беради.
Тарвуз данаги ёғи ўзига хос хусусиятларга эга, чунки фақат у ичга қабул қилинганда сийдик таркибини ўзгартиришга ёрдам беради ва шу билан бирга буйракларни даволайди: қайтарилмас ўзгаришларни олдини олади, қум ва тошларнинг сабабларини йўқ қилади, шилимшиқни эритиб юборишга ва ювилишига ёрдам беради, сийдик йўлларининг яллиғланишини енгиллаштиради.
Тарвуз ёғи бошқа совуқ прессланган доривор ўсимлик маҳсулотлари билан бирга парфюмерия, косметика ва тиббиётда қўлланилади. Тиббий мақсадларда фойдаланиш ёғда фаол томирни кенгайтирадиган аргинин моддасининг мавжудлиги билан таъқозоланган. Эркак жинсий соҳасига унинг ҳаракати Виагра кабидир.
Тарвуз ёғини уруғлардан олинади. Уларни қуритилади, тозаланади, майдаланади. Массани прессланади. Биринчи сиқиб чиқариш энг қимматли ҳисобланади. Яна бир усул – эритувчилар билан экстракция ҳисобланади. Даволаш мақсадларида фақат биринчи совуқ сиқиб чиқариш ишлатилади. Фильтрлаш натижасида якуний маҳсулот унча кўп бўлмаган чўкинди билан тиниқ ёғли суюқликка айланади. Ранг ёрқин, ҳиди ёнғоқ ноталари билан тарвузники.
Тарвуз ёғини ичга қабул қилиш – депрессияларнинг профилактикаси, уйқуни меъёрлаштириш, потенцияни нормаллаштириш ва организмни шлаклардан тозалаш учун ажойиб воситадир. Уни турли хил таомларга: салатларга, гўшт ва балиқларга, пишириқлар ва ширинликларга қўшиш мумкин. Кўпгина уй бекалари тарвуз ёғидан қандолатда фойдаланадилар, бунда салатлар ва бўтқаларга бир неча томчи воситадан қўшиб, уларга ғайриоддий ва ёқимли ҳид беради.
Бунда, иссиқлик билан ишлов бериладиган овқатларга тарвуз ёғини қўшиш тавсия этилмайди. Шунинг учун, тарвуз ёғида тайёрланган паловни, Сиз ҳеч қаерда татиб кўрмайсиз. Бошқа томондан, “арзимас товар”дан саноат ишлаб чиқаришини йўлга қўйган тадбиркор тезда ташқи бозорни топади, деб таъкидлайди agronews.uz сайти.
2019-йил 4-июл куни Ўзбекистон Президенти қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини чуқур қайта ишлаш ва озиқ-овқат маҳсулотлари сифатини ошириш масалаларига бағишланган йиғилиш ўтказар экан, унда: “Бизнинг мамлакатда узум, қовун, тарвуз, қовоқ ва анор уруғларидан одатда фойдаланилмайди. Хорижда улар қайта ишланиб, нодир маҳсулотлар ишлаб чиқарилади. Хусусан, тарвуз уруғидан олинган бир килограмм ёғ 28, анор данагидан олингани 350 доллар туради. Агарда бизнинг мамлакатимизда ҳам уруғларни йиғиш ва қайта ишлашни йўлга қўйсак, йилига 250 миллион долларлик экспортбоп маҳсулот ишлаб чиқариш мумкин бўлади”[1].
Уч йил ўтди, маҳсулотларни чуқур қайта ишлашни кенгайтириш жараёнида глобал ўзгаришлар ҳали ҳам етарли эмас.
Мурод Носиров
[1] https://podrobno.uz/cat/economic/kooperativy-maslo-iz-semyan-arbuza-i-sta/
[1] https://anhor.uz/ekologiya/musornie-problemi-bolyshogo-goroda/
[2] https://minjust.uz/uz/press-center/news/103567/
[1] https://www.atlasbig.com/en-ae/countries-by-watermelon-production
[2] https://www.freshplaza.com/article/9434210/spain-was-the-world-s-largest-exporter-of-watermelons-in-2021/
[3] https://www.worldstopexports.com/watermelon-exports-by-country/
[4] https://t.me/statistika_rasmiy/2016
[5] https://stat.uz/ru/press-tsentr/novosti-goskomstata/24691-o-zbekiston-16-4-mln-aqsh-dollariga-teng-qovun-va-tarvuz-eksport-qilgan-2
[1] http://russkay-literatura.net/skazki/186-tri-arbuznykh-semechka-uzbekskaya-skazka.html
Для связи с редакцией используйте адрес электронной почты - info@agronews.uz